VULKANISME

1. Ontstaan vulkanen

Wanneer je een vulkaan ziet, is het moeilijk om je voor te stellen dat de plek waar nu een enorme hoop gesteente ligt, ooit een platte vlakte is geweest. Toch is dit wel zo. De vorming van een vulkaan is een proces dat tienduizenden tot honderdduizenden jaren in beslag neemt. Maar hoe ontstaat een vulkaan eigenlijk?
De aardkorst bestaat uit tektonische platen, die bewegen onder invloed van convectiestroming. Midden op die tektonische platen is daar niet zo veel van te merken. Maar met name aan de randen van de tektonische platen zijn de gevolgen van de beweging van deze platen waar te nemen. De vorming van vulkanen is een van de gevolgen van de beweging van de tektonische platen.
Een vulkaan ontstaat wanneer magma tot het aardoppervlak doordringt. Er zij drie situaties te onderscheiden waarbij vulkanen gevormd worden, namelijk bij:

• convergentie
• divergentie
• hotspots

Bij convergentie bewegen twee platen naar elkaar toe. Wanneer beide platen een verschillende dichtheid hebben, glijdt de ene plaat onder de andere. Dit wordt subductie genoemd. De plaat die naar beneden wordt geduwd in de laag gesmolten gesteente eronder, smelt waardoor er magma ontstaat. Dit magma stijgt op en moet eerst door de aardkorst heen breken voor het naar buiten kan stromen. Daar is veel kracht voor nodig. Hevige uitbarstingen zijn meestal het gevolg.

We onderscheiden twee vormen van subductie:

• Een oceanische plaat schuift onder een continentale plaat. In dit geval ontstaat actief vulkanisme.
• Een oceanische plaat schuift onder een andere oceanische plaat. In dit geval ontstaat ook actief vulkanisme, wat resulteert in een eilandboog.

Voorbeelden van vulkanen die zijn ontstaan bij convergente plaatgrenzen zijn Mount Etna en de vulkanen van de Ring van Vuur (gebied rondom de Grote Oceaan), waar Mount St. Helens toe behoort. Bij convergente plaatgrenzen ontstaan vaak stratovulkanen.

Ring van Vuur (het donkerroze gearceerde gebied): gebied rondom de Grote Oceaan waar veel vulkanen en aardbevingen voorkomen, veroorzaakt door diverse subductiezones van tektonische platen. De Ring van Vuur loopt ongeveer van Nieuw Zeeland naar Indonesië, de Filipijnen, Japan, Alaska en de westkust van Canada, de Verenigde Staten, Mexico, Midden-Amerika en Zuid-Amerika. De totale lengte van de Ring van Vuur is ongeveer 3500 km.

Bij divergentie is er sprake van twee platen die van elkaar af bewegen. De meeste divergentiezones liggen onderzees. Daar waar de platen uit elkaar drijven, komt er gesmolten gesteente (vloeibaar magma) omhoog als lava. Als dit over de zeebodem uitvloeit, stolt het bij contact met het oceaanwater en ontstaat oceanische korst. Dit gebeurt bijvoorbeeld in het midden van de Atlantische Oceaan.
De plaats waar nieuwe oceanische korst ontstaat, noemen we een oceanische rug. Oceaanruggen zijn gebieden met veel vulkanische activiteit. Meestal verloopt het vulkanisme hier echter wel rustig. Omdat de platen uit elkaar gaan, wordt er ruimte vrijgemaakt voor het opstijgende magma. Wanneer Oceaanruggen tot boven zeeniveau uitsteken, ontstaan vulkanische eilanden. IJsland is een voorbeeld van zo'n vulkanisch eiland.
Bij divergerende platen komen vaak spleetvulkanen voor.



2.  
Grootste uitbarstingenEen vulkaanexplosie, zoals in september 1997 op het Caribische eiland Montserrat werd verwacht, zorgt overal ter wereld voor fantastische zonsondergangen. Dat blijkt uit talloze verslagen die over de eruptie van de Krakatau in 1883 bewaard zijn gebleven. Maar de enorme hoeveelheden stof in de atmosfeer kunnen ook zoveel warmte tegenhouden dat mondiaal de oogsten mislukken. Zelfs zou vliegen wel eens onmogelijk kunnen worden.

1985: Nevado del Ruiz
Het beeld staat veel mensen nog helder voor ogen: de doodsstrijd van de 14-jarige Omaira Sanchez uit Colombia in 1985. Haar voeten zaten klem tussen wrakstukken van haar ouderlijk huis, dat was verwoest door een modderstroom die zich van de hellingen van de Nevado del Ruiz was stortte nadat de vulkaan tot uitbarsting was gekomen. Zestig lange uren vocht ze voor haar leven, tot aan haar kin in het water. Maar alle reddingspogingen mislukten. Haar dood werd wereldnieuws, maar ze was lang niet het enige slachtoffer. Als gevolg van de eruptie kwamen 25.000 mensen om het leven.

De uitbarsting van de Nevado del Ruiz was de op vier na dodelijkste in de geschiedenis en staat op 9 in de top-10 van krachtigste erupties. Aan de hand van geschreven bronnen wordt het totaal aantal slachtoffers in de loop van de historie geschat op meer dan 230.000. Ze kwamen op zeer verschillende manieren om het leven, want vulkanische activiteit kent vele variaties. De mensen stierven als gevolg van asregens, lava- en modderstromen, vloedgolven, hongersnood, en zelfs ook doordat een gloeiend hete luchtbal van de hellingen kwam rollen, zoals in 1902 gebeurde toen op het Caribische eiland Martinique 29.000 mensen verzengden in een letterlijke 'hittegolf' uit de krater van Mount Pelee.

1815: Tambora, Indonesie
De uitbarsting van de Tambora op het Indonesische eiland Sumbawa in 1815 is naar alle waarschijnlijkheid de allerkrachtigste en dodelijkste geweest die ooit is voorgekomen. Het is de enige eruptie die op de Vulkanische Explosie-Index (VEI), een soort Schaal van Richter voor vulkanen, een 7 heeft gekregen. Het geweld van de Santorini in 1628 voor Christus en van de Krakatau in 1883 valt daarbij in het niet. Door de uitbarsting zelf kwamen zo'n 10.000 mensen om het leven. Maar ook de oogst werd geheel vernietigd, waardoor 80.000 anderen stierven als gevolg van hongersnood.
Volgens ooggetuigen spuwde de krater op 10 april onmetelijk hoge vuurzuilen uit en veranderden de hellingen in een brandende zee, die langzaam naar beneden zakte. Het dorp Tambora werd eerst bekogeld met puimsteen en een uur later door gloeiende as. Daarna explodeerde de vulkaan. Het geluid van het natuurgeweld werd tot op 1200 km van het eiland waargenomen. Er kwam zoveel stof vrij dat het rond 600 km van Sumbawa twee dagen pikkedonker bleef. Een onvoorstelbaar grote hoeveelheid materie werd diep in de atmosfeer gestoten en begon in de hogere luchtlagen aan een wereldreis. In Londen toverden de zonsop- en ondergangen eind juni en later in september ongekend schitterende patronen aan de hemel; een jaar later werd de zon in het noordoosten van de Verenigde Staten door het stof nagenoeg verduisterd. In Europa en Noord-Amerika ging 1816 de geschiedenis in als 'het jaar zonder zomer'. Overal mislukten oogsten en ontstond hongersnood. Veel mensen geloofden dat het eind van de wereld nabij was.

3.

Dode vulkaan

Een dode of uitgedoofde vulkaan is een vulkaan waarvan wetenschappers hebben vastgesteld dat de kans op nieuwe erupties nihil of geheel afwezig is. Het zijn vulkanen waarbij de aardkorst in de loop der tijd dusdanig is dichtgegroeid dat er geen magma meer doorheen kan komen. Er zijn geen universele regels in de vulkanologie die aanduiden hoe lang een vulkaan in rust moet zijn voordat deze niet langer als actieve vulkaan wordt betiteld.
Vulkanen die in een zeer lange periode van rust verkeren kunnen echter makkelijk voor 'dood' worden gehouden. De Yellowstonecaldera in de Verenigde Staten is daar een voorbeeld van. De laatste eruptie van deze supervulkaan vond al 640.000 jaar geleden plaats maar er bestaat ook een reëel gevaar dat hij binnen de komende millennia tot uitbarsting komt, met alle desastreuze gevolgen van dien.

Divergentie

Convergentie